E kompleho di fòrti na Santa Krus / Sint Cruijs / Sint Crux.

Seri di Herensia Kultural

E fòrti na playa di Santa Krus ya tin mas ku tresshen aña. E historiadó Dr. Johan Hartog ta deskribí e fòrti i ta konta di e diferente susesonan históriko rondó di e playa i e fòrti. Te ku aña pasá nos no tabata sa mihó ku ta un fòrti so tabatin na e playa. Hartog ta menshoná den su buki di fòrti publiká na 1997, un ‘Batterij Krabbenbaai’, ku mester tabata situá sùit di e playa di Santa Krus, pero ku nunka no a haña.

Fred Chumaceiro i mi persona komo miembro di e grupo di trabou di Arkeologia di NAAM (Werkgroep Archeologie van NAAM) ta studiando lugánan históriko na Kòrsou. Na yanüari 2009 nos tabata na Santu Pretu, e playa sùit di Santa Krus, pa verifiká presensia di un kas òf ruina, ku tabata figurá riba e mapa di Kadaster di 1962. Aya, riba e rant di baranka nortost kantu di e playa, bou di pal’ i mansaliña grandi, nos a topa restunan di un batrei di fòrti. Pa promé biaha nos a mira e piedanan grandi di kañon (e parti abou di un buraku pa tira), tres ehemplar banda di otro , i un evidente skina ipleistu, ku pida pida muraya. E total apénas tabata sali riba tera, pues nos no a keda straño ku nunka ántes niun hende no a rekonosé komo un batrei. Naturalmente nos a kere ku nos a haña e ‘Batterij Krabbenbaai’, pero a resultá di no t’asina.

Algun luna despues mi a deskubrí den nos Archivo Nashonal na Skalo e mapanan di fòrti- i batreinan di Kòrsou, ku e ofisial di marina D. Creefts a traha na 1784 i 1785. Promé ma kere ku aki tabata trata di un mapa di planifikashon. Pero pronto nos a biní bei ku e mapanan ta indiká fòrti- i batreinan di bèrdat , ounke ku hopi diferensha arkitektóniko kompará ku e situashon aktual. Na tur, e mapa di Creefts ta indiká 26 batrei i fòrti te awor deskonosí. Di eseinan nos a haña 13 bèk i e otronan a disparsé total- òf parsialmente. Den e serie Herensia Kultural, NAAM a yega di skibi kaba tokante e Kompleho di Fòrti na Kenepa (28 di novèmber 2009) i Fòrti Collenburg na playa di Fuik (27 di febrüari 2010).

Pero laga nos ban bèk Santa Krus. Nort di playa di Santa Krus ta keda Lagun. Creefts sin embargo ta yam’é ‘Crabbe Baaijtie’ i ta pinta un batrei na e skina sùit, dos fortalesa riba e playa i un total di kuater edifisio; pues tabata realmente Fòrti Krabbenbaai manera Hartog ta menshoná. E tabata keda pues nort i no sùit di Santa Krus. E nòmber Krabbenbaai sin embargo ta un deformashon di e palabra Krappebaai, manera tin skibí riba un otro mapa. Tur hende ku konosé Lagun, sa ku e tin un playa chikí, pèrtá , berdaderamente un playa ‘krap’ (ulandesnan ta bisa ‘krap’ pa pèrtá)! Pa via di konstrukshon di proyekto turístiko na ámbos banda di e playa probablemente nada no a sobra di Fòrti Krabbenbaai.

Na Santa Krus, ku Creefts a yama St. Cruijs, nos ta haña no ménos ku kuater batrei riba su mapa. Un di nan den e ‘Kleyne baay van St. Cruijs’, esta e playa chikí di Santa Krus, ku awor yama Santu Pretu. E batrei aki parse esun ku nos a haña masha hopi. Den e ‘Groote baay van St. Cruijs’ nos ta mira dos batrei, na kada banda di e playa i un batrei grandi na e huki sùit di e playa ku tres edifisio su tras, e ya konosí Fòrti Santa Krus. Na novèmber 2009 un paseo kòrtiko a hiba nos na e baranka nort enfrente di e playa di Santa Krus, kaminda awor piskadónan tin nan kas- i botonan. Armá ku nos konosementu atkerí djis promé, nos a mira e batrei unbé . Ainda a sobra hopi di dje, pero e plan no a kuadra ku e pintura di Creefts. Un struktura sentral firkant ta rondoná pa un batrei mas pareu. Na otro banda di e playa, riba e baranka na parti sùit di e bich, djis pegá ku e kas di Kaptein Goedleven (señor Juni Obersi) nos a deskubrí e restu chikitu di un batrei mas. Esei si tabata kuadra ku e mapa di Creefts. Di e fòrti ‘grandi’ konosí, sin embargo, atrobe no tabatin masha kos ku ta kuadra. Sí nos a haña tras di e fòrti den e mondi e fundeshinan di diferente kas.

Mas trabou di investigashon den Archivo a produsí otro mapa interesante. Lamentablemente e mapa akí no ta fechá i no tin e nòmber di esun ku a trah’é tampoko. E mapa ta minusiosamente pintá. E nòmbernan di e playanan awor ta ‘St. Crux Bay’ en ‘Klyn St. Crux’. E mapa ta mustra solamente e fòrti prinsipal, sin embargo ku un plan ku parse e fòrti mas manera nos ta hañ’é awor. E fòrti enkambio, ta dje tapá ei ku wabi ku te ainda nos no por a sigui e murayanan di e fòrti kompletamente. Na e bichnan di e dos playanan riba e mapa aki tin muraya pintá, ku nunka no a keda konstruí.

E fòrti prinsipal di Santa Krus ta un di e fòrtinan mas bieu ku a traha pafó di siudat. Na 1701 Dirèktùr Nicolaas van Beek a duna enkargo pa “laga konstruí kuater batrei habrí , ku ta haña nòmber di e playa kaminda nan ta situá : e batrei di Santa Krus, na Krabbenbaai, na Sint Michielsbaai o sea San Mi, i na Piscaderabaai” (Hartog, Forten 1997). Parti wèst di Kòrsou tabata protehé dor di e batreinan di Santa Krus i Lagun (Krabbenbaai) kontra di desembarkamentu di enemigu na e lugánan mas adekuá pa tira anker na Bándabou. Ora na 1713 fransesnan bou di mando di Cassard a disidí di subi tera parti wèst di Kòrsou, konsekuentemente nan no a hasi esei tampoko na Santa Krus, pero na e tereno di plantashi ‘Spaansche Put’,(Pos Spañó) ku ta muchu ménos aksesibel.
Den e artíkulo di Ñapa tokante fòrtinan di Kenepa, ya kaba nos a menshoná e konkista dor di Louis Mercier di tantu e fòrti na Santa Krus komo esun di Kenepa durante e revolushon di katibu na 1792. Na e fòrti di Santa Krus, Mercier a kue e komandante Van der Grijp i su mulatonan presu. (Hartog; Tula 1973).

Na 1805 inglesnan a apoderá di “Batrei Santa Krus” sin topa ku niun resistensha, pasobra pa hinter e divishon wèst únikamente sinku hòmber a presentá (pa defendé) “ (Hartog, Forten 1997). Despues a reina un silensio rònt di e fòrti i e batreinan di Santa Krus. Mas investigashon lo mester determiná ki dia a konstruí e tres batreinan ku a keda redeskubrí.

Fuentenan

Dr. J. Hartog, Forten, verdedigingswerken en geschutsstellingen van Curaçao en Bonaire, 1997.
Mapa, pintura i prenchi di Antia Ulandes i paisnan/islanan bisiña , ku ta wardá na Archivo General di Reino na Den Haag i den Archivo Nashonal di Antia na
‘Curaçao met alle batteryen’; mapa di D. Creefts 1784 (Westpunt te Willemstad).
Mapa di St. Crux., sin nòmber, sin fecha

Teksto i portrèt: Francois van der Hoeven/NAAM